Kanzi: Dil ve Zekânın Sınırlarını Aşan Bonobo Efsanesi Veda Etti
Bonobo türünün simgesi haline gelen ve maymun zekâsına dair anlayışımızı kökten değiştiren Kanzi, 44 yaşında hayata veda etti. İnsanlarla en yakın akrabalarımız arasındaki sınırları sorgulatan Kanzi’nin ölümü, bilim dünyasında derin bir üzüntü yarattı.
Ape Cognition and Conservation Initiative (Maymun Bilişi ve Koruma Girişimi), Kanzi’nin 18 Mart’ta Des Moines, Iowa’da yaşamını yitirdiğini duyurdu. Bonoboların incelenmesi ve korunmasına adanmış olan bu araştırma grubu, Kanzi’nin kaybıyla büyük bir boşluk hissettiğini belirtti. Henüz otopsi sonuçları beklenirken, Kanzi’nin ölüm gününde gayet iyi olduğu, diğer bir bonobo ile kovalama oyunu oynadığı, yiyecek aradığı ve tımar faaliyetlerine katıldığı bildirildi. Ancak yaşlı Kanzi’nin kalp hastalığı tedavisi gördüğü de biliniyordu. Bonoboların ortalama yaşam süresi 40 yıl civarında olduğundan, ölümü tamamen sıra dışı veya beklenmedik olmasa da, Kanzi’nin bıraktığı miras onu diğerlerinden ayırıyor.
Ape Initiative yaptığı açıklamada, "Kanzi pek çok insan için çok şey ifade ediyor. Ekibimiz Kanzi’nin ölümünden dolayı son derece üzgün. Bonobo ailesinin favorisi olan Kanzi, herkesin dostuydu" ifadelerini kullandı.
Kanzi, şempanzeler, bonobolar, goriller, orangutanlar ve insanlar da dahil olmak üzere büyük maymunlar arasında gerçek bir efsaneydi. Dil yeteneği, alet yapımı becerisi ve hayata olan belirgin düşkünlüğü, onu şimdiye kadar incelediğimiz en önemli insan dışı zihinlerden biri haline getirdi. Hatta Kanzi, birçok bilim insanının entelektüel yolculuğunu derinden etkilemeyi başardı.
1980’de esaret altında doğan Kanzi, başlangıçta Georgia’daki Yerkes Field Station’da (şimdiki Emory National Primate Research Center’ın bir parçası) büyütüldü. Beş yaşındayken, kız kardeşi Panbanisha ile birlikte Georgia State University’nin Dil Araştırma Merkezi’ne taşındı. Buradan da Des Moines, Iowa’daki Great Ape Trust’a yerleştirildiler. Ancak bu tesis, daha sonra tartışmalarla anılacaktı; merkez, 2012’de Panbanisha’nın ölümü üzerine hayvanlara kötü muamele ve iç işleyişteki sorunlar iddialarıyla kapatıldı. 2013 yılında Ape Initiative’in operasyonları devralmasıyla tesis ikinci bir şans yakaladı.
Koko adlı goril ve Washoe adlı şempanze işaret dili aracılığıyla iletişim kurabiliyorlardı ancak Kanzi, iletişim konusunda çıtayı çok daha yükseğe taşıdı. Semboller aracılığıyla iletişim kurma ve sözlü İngilizceyi anlama konusunda derin bir kapasite sergiledi.
Kanzi’nin en önemli bakıcılarından biri olan primatolog Sue Savage-Rumbaugh, geometrik sembollerle etiketlenmiş bir klavye olan leksigramlar kullanarak gelişimine rehberlik etti. Great Ape Trust’ta çalışan Savage-Rumbaugh, Kanzi’nin sonunda 3.000 civarında konuşulan kelimenin anlamını öğrendiğini iddia etti.
1990’larda Indiana Üniversitesi’nden arkeologlar Nicholas Toth ve Kathy Schick, Kanzi ile yakından çalışarak ona erken insanlardan ödünç alınan teknikleri kullanarak taş aletler yapmayı ve kullanmayı öğrettiler. Zamanla Kanzi, sadece onların yöntemlerini kopyalamakla kalmadı, aynı zamanda taşları yontmak için kendi yöntemlerini geliştirmeye başladı. Bu durum, tarih öncesi alet yapımı için gereken bilişsel ve motor becerilere dair nadir bir bakış açısı sunuyordu.
Great Ape Trust’tayken Kanzi ve diğer maymunlar, içme çeşmeleri, kendilerinin çalıştırabileceği hidrolik kapılar (insanlar içeri girmek için zil çalmak zorundaydı ve maymunlar kendi tesislerinin kapı bekçileri gibi davranıyordu), otomat ve mikrodalga fırınla dolu bir mutfak ve hatta TV ve VCR ile donatılmış bir oyun odasıyla donatılmış bir tesisin keyfini çıkardılar. Kanzi’nin, orangutan Manis’i içeren Clint Eastwood filmi "Every Which Way But Loose" (Her Türlü Kazanırım), "Quest for Fire" (Ateşin Peşinde), "Greystoke: The Legend of Tarzan" (Greystoke: Tarzan Efsanesi) ve "Babe" filmlerini izlemekten hoşlandığı biliniyordu.
Kanzi aynı zamanda ünlü bir oyuncuydu. Kanzi’yi ilk olarak 2006’da bir bonobonun hem ustalıkla hem de keyifle Pac-Man oynadığını gösteren bir NHK Youtube videosunda görmüştüm. Savage-Rumbaugh ile video hakkında yazıştım ve bana şunları söyledi: "Bu film o kadar etkileyici ve o kadar çok farklı doğal koşulda çekilmiş ki (300 saatten fazla), bu kliplerin onların gerçek yeteneklerinden başka bir şeyi temsil ettiği düşüncesi akıl dışı hale geliyor." Benim için bu deneyim hayatımı değiştirdi ve beni hayvan hakları aktivizmi alanında daha fazla çalışmaya ve insan olmayan hayvan kişiliği kavramını desteklemeye yöneltti.
Daha sonra Kanzi, YouTuber Christopher Slayton tarafından 2023’te belgelendiği gibi Minecraft’a da büyük ilgi gösterdi. Des Moines Register’a konuşan Ape Initiative’de araştırma koordinatörü olan Amanda Epping, Kanzi’nin video oyununu çok sevdiğini ve onu destekleyen bir kalabalığa sahip olmaktan keyif aldığını söyledi. Epping, "Onun için eğlenceli, zihinsel olarak uyarıcı" dedi ve Kanzi’nin "bize gösterdikten sonraki dakikalar içinde yeni beceriler öğrenme yeteneğinin gerçekten inanılmaz olduğunu, Minecraft’ta ne yapılması gerektiğini sadece birkaç denemede anlayabildiğini" ekledi.
Ape Initiative’in yorumlarından da anlaşılacağı gibi Kanzi, bilimsel bir meraktan çok daha fazlasıydı. İnsan ve insan dışı zekâ arasında çizdiğimiz yapay sınırların düşündüğümüzden çok daha zayıf ve bulanık olduğunun canlı bir kanıtıydı. Kanzi’ye ve olağanüstü hayatına baktığımızda, insanlar ve diğer maymunlar arasındaki uçurumun, hayal etmeyi sevdiğimiz kadar geniş olmadığı açıkça görülüyor. Kanzi’nin mirası, hayvan zekâsı üzerine yapılan araştırmalara ilham vermeye ve insan merkezli dünya görüşümüzü sorgulamaya devam edecek. Onun hayatı, diğer türlere karşı daha empatik ve saygılı bir yaklaşım benimsememiz için bir çağrı niteliğinde. Kanzi’nin aramızdan ayrılışı, sadece bir bireyin kaybı değil, aynı zamanda doğanın zekâsına ve çeşitliliğine duyduğumuz saygının bir ifadesi olmalıdır.
